काठमाडौं, असोज १
नेपालमा पहिलो संविधानसभा बनेपछि एकथरि नेपालको झन्डा नै फेर्न लागेका थिए । कोही त्यसमा भएका रङ र केही प्रतीक परिवर्तन गर्नुपर्छ भन्ने तर्क राख्थे ।
हाम्रो झन्डाको वैदिक, वैज्ञानिक र व्यावहारिक महत्व बुझ्दै गएपछि त्यस्तो विचार र तर्क आफैं हराउँदै गए ।
अहिले सरकारले संविधान दिवसका दिन राष्ट्रिय झन्डालाई महत्व दिएपछि झन्डाको चर्चा फेरि चल्न थालेको छ ।
नेपालको संविधानको धारा ८ मा ‘सिम्रिक रङको भुइँ र गाढा नीलो रङको किनारा भएको दुई त्रिकोण अलिकति जोडिएको, माथिल्लो भागमा खुर्पे चन्द्रको बीचमा सोह्रमा आठ कोण देखिने सेतो आकार र तल्लो भागमा बाह्र कोणयुक्त सूर्यको सेतो आकारअंकित भएको झन्डा नेपालको राष्ट्रिय झन्डा हो’ भनिएको छ ।
झन्डाको धार्मिक, आध्यात्मिक तथा व्यावहारिक महत्व ठूलो छ ।
हालको अवस्थाको झन्डाको डिजाइन गर्ने आर्किटेक्ट तथा इन्जिनियर ८५ वर्षीय शंकरनाथ रिमाल हुन् ।
काठमाडौंको नक्सालमा बस्दै आएका नेपाल कला परिषद्का महासचिव रिमाल बुढेसकालमासमेत कला सिर्जनामा तल्लीन छन् ।
काठमाडौंको टंगालमा जन्मिएका रिमाल कोलकाता विश्वविद्यालयअन्तर्गत् बंगाल इन्जिनियरिङ कलेजबाट सन् १९५७ मा इन्जिनियरिङ पास गरेका हुन् । त्यसपछि उनी सदर पब्लिक निक्सारी अड्डामा जागिरे भए ।
वि.सं. २०१८ वैशाख १ गते राजा महेन्द्रबाट उद्घाटन भएको राजधानीकै आकर्षक सहिदगेट उनले नै डिजाइन गरेका हुन् ।
होटल सोल्टी, नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, अमृत साइन्स कलेज, शान्तिगृह, शारदा सदन, भैरहवा र पोखराको नेपाल राष्ट्र बैंक उनकै डिजाइनमा तयार भएको हो ।
राष्ट्रकै गौरव गर्नलायक हालको अवस्थाको राष्ट्रिय झन्डाको डिजाइनर रिमाल अहिले झन्डाको महत्व बढ्दै गएकामा हर्षित छन् ।
उनले आफ्नो शशी शंकर कलालयमा राष्ट्रिय झन्डाको डिजाइन अध्येताहरुलाई अध्ययन गर्न मिल्नेगरी बनाएरै राखेका छन् ।
झन्डाको महत्वलाई सर्वसाधारण नागरिकले बुझून् र उनीहरुमा पनि अपनत्व महसुस होस् भन्ने हेतुले सरकारले हरेक नागरिकको घरघरमा राष्ट्रिय झन्डा फहराउनसक्ने गरी कार्यविधि संशोधनसमेत गरिसकेको छ ।
यसपटकको संविधान दिवस नै झन्डामय बनाउन सरकारले आह्वान गरेपछि झन्डाको महत्व र चर्चा चुलिँदो छ ।
दयाराम श्रेष्ठद्वारा लिखित ‘नेपालको राष्ट्रिय झन्डा’ इतिहासमूलक कृतिले वि.सं. २०५३ मा मदन पुरस्कार पाएको कुरा पनि यहाँनिर स्मरणीय छ ।
यसरी बन्यो डिजाइन
वि.सं. २०१९ अघि नेपालमा निश्चित मापदन्डको झन्डा थिएन । परम्परादेखि नै दुई त्रिभुज र चन्द्र–सूर्य राख्ने चलन थियो । कसैले सूर्य माथि त कसैले तल राखेर झन्डा बनाउँथे । त्यसमा मान्छेको अनुहार पनि राखिएको हुन्थ्यो ।
‘चन्द्र–सूर्य भनेको छ, आफूखुसी जे कल्पना गरेर राखे पनि भो । तर, त्रिकोण, चन्द्र–सूर्य, रातो र नीलो रङचाहिँ जसले पनि राख्थे’–रिमालले विगतको अनुभव सुनाउँदै भने ।
रिमालकाअनुसार नेपाल संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्य बनेपछि मन्त्री जाँदा एउटा झन्डा, राजा जाँदा अर्काे झन्डा, सचिव जाँदा अर्काे झन्डा प्रयोग हुन्थ्यो ।
फरक–फरक झन्डा देखेपछि नेपाललाई सोधिएको थियो, ‘नेपालको आधिकारिक झन्डा कुन हो ?’ सबै अक्क न बक्क भए । यो खबर राजाकहाँ पुग्यो । त्यसबेला संविधान निर्माण समितिका प्रमुख होराप्रसाद जोशी थिए ।
राजा महेन्द्रले शासन हातमा लिएपछि २०१८ सालमा नयाँ संविधान लेख्ने बेला थियो । त्यस समितिका सदस्य कृष्णप्रसाद पन्त थिए । उनका भिनाजु डा. बलराम जोशीको घर पनि रिमालले नै डिजाइन गरेकाले नियमित अन्तरक्रिया पनि भइरहन्थ्यो ।
त्यही सम्पर्कका कारण उनलाई राष्ट्रिय झन्डा बनाउने महत्वपूर्ण अवसर मिलेको हो ।
रिमालले सम्झिए–‘गर्न सक्छौ ? भन्दा मैले सक्छु भनें ।’
त्यसै बनाएर त भएन । ठूलै चुनौतीको भारी बोकेर उनले अनुसन्धान सुरु गरे ।
त्यसबेलाका बूढापाका जानकारहरुसँग भेट्न थाले । संयोग आफ्ना हजुरबा शिवनाथ कविराज र संस्कृतका धुरन्धर विद्वान् थिए । जिजुबाजे पण्डित विश्वनाथ शास्त्री पाणिनिको अवतार नै भनिन्थे । उनीहरुबाट प्राप्त सूचना झन्डा बनाउनका लागि अमूल्य स्रोत बन्यो ।
उनले वास्तुशास्त्र पनि अध्ययन गरे ।
‘शास्त्रमा तीन बाइ चारको रेक्टेङगल बनायो भने अनन्त हुन्छ । योभन्दा राम्रो नाउँ केही पनि छैन भन्ने पत्ता लाग्यो । हाम्रो झन्डाको नीलो रङ अनन्तको रङ हो । पानी र आकाशको रङ पनि नीलो । आकाश भनेको अनन्त हो । अनन्तकालदेखि आइराखेको मुलुक फेरि अनन्तसम्म जानुप¥यो भनेर डिजाइन गरें’–झन्डाको डिजाइनबारे रिमालले भने ।
तीन हप्ताको प्रयासमा तयार भयो ।
‘बनाएर बुझाउनेबित्तिकै सबैले हेरे । मन पराए । चित्त बुझाए । ओके गरे । कसैको प्रतिक्रिया नै आएन । एकैपटक संविधानमा आयो सकियो’–रिमालले भने ।
तीन बाइ चारको रेक्टेङगललाई हेरेर चन्द्र–सूर्यलाई डायग्राममा तयार पारिएको उनी बताउँछन् ।
रङ फेर्नुपर्छ कि भन्ने उनलाई लागेको थियो । तर, गोपालप्रसाद रिमालले ‘रातो र चन्द्रसूर्य जंगी निशान हाम्रो’ भनेर लेखेकाले त्यसलाई परिवर्तन गर्दा परम्परा बिग्रन्छ भन्ने उनलाई लाग्यो ।
‘सिम्रिक रङ विवाह, व्रतबन्धलगायत कुनै शुभकार्य, चुनाव लड्दा होस् या घरमा बिदाइ हुँदा होस् या होलीमा होस् हरेक समय प्रयोग हुन्छ । महिलाको सौभाग्यको रङ पनि रातो हो । शक्ति र क्रान्तिको रङ पनि रातो हो । त्यसकारण यति धेरै कुरा मिल्ने हुँदाहुँदै परिवर्तन गर्न मनले मानेन’–रिमालले थपे–‘नीलो भनेको शान्ति, जल र आकाशको पनि रङ भो । त्यो अनन्तकाललाई मास्ने कुरै भएन । सेतोको अर्थ शुद्ध अथवा पवित्रता भइहाल्यो ।’
कलाकार रिमाल महाभारतकालदेखि नै यही किसिमको झन्डा प्रयोग भएकाले यो नेपालको परम्परा हो भन्छन् ।
महाभारतमा कौरवलाई मद्दत गर्न नेपाल (त्यतिबेला नेपाल नै नाम भन्ने थिएन)बाट पनि सेना गएको थियो ।
‘त्योबेलामा पनि नेपाल भन्ने शब्द रहेछ । हाम्रो हिसाबले त सात हजार वर्षपहिलेको कुरा हो । त्यसैले त्यो महत्व हराउनु पनि भएन’–रिमाल थप्छन् ।
चन्द्र र सूर्यको प्रयोग
झन्डाको माथिल्लो भागमा चन्द्रमा र तल्लो भागमा सूर्यको प्रयोग हुन्छ । सूर्यको बाह्र कला हुन्छ भन्ने मान्यता छ । चन्द्रमाको १६ कला हो । कसैले माथि सूर्य राख्ने, कसैले चन्द्र माथि राख्ने गर्थे । हालको झन्डामा माथि चन्द्रमाको आठ कलामात्रै देखिएको छ । तल सूर्यको १२ कला छ ।
सूर्यलाई धेरै पराक्रमी मानिन्छ । सूर्य प्रज्ञा र चन्द्रमा करुणाका प्रतीक हुन् ।
‘प्रज्ञाभन्दा त करुणा धेरै महत्वपूर्ण हुन्छ नि होइन र ? जतिसुकै प्राज्ञ भएपनि करुणा भएन भने रावणजस्तो हुन्छ । करुणा हुनेबित्तिकै बुद्ध हुन्छ । धार्मिक हिसाबले पनि झन्डामा प्रयोग भएको चन्द्र–सूर्यको त्यति ठूलो महत्व छ’–राससँगको कुराकानीमा उनले प्रस्ट्याए ।
वि.सं. २०६६/६७ मा झन्डा फेर्ने कुरा आउँदा उनी दुखित भए । धार्मिक मान्यता, झन्डाको इतिहास र महत्व बुझेपछि भने झन्डा फेर्ने कुरा हराएको उनले बताए ।
चन्द्र र सूर्य अनुपम
पाकिस्तानको चन्द्र बेग्लै छ । जापानले सूर्याेदयको देश भनेर सूर्य राखेको छ । हाम्रो सूर्य र चन्द्रको उपयोग फरक छ । धेरै देशले सूर्य र चन्द्र प्रयोग गरेका छन् । तर, हाम्रो व्याख्यासँग कसैको मिल्दैन ।
त्रिकोण किन ?
त्रिकोण आकारको नेपालको झन्डा विश्वकै एकमात्र हो । सबै देशको झन्डा चार कुना छ । हाम्रो झन्डाको माथिल्लो त्रिकोणको माथिको भाग ५७.९४४११ डिग्रीको कोणमा बनेको छ । त्यसको अर्काे छेउको दायाँ कुना ३२.७५५८९ डिग्रीको छ । तल्लो त्रिकोण केही ठूलो छ । त्यसको बायाँ कुना ९० डिग्रीको छ भने दायाँ छेउको कुना ४५ डिग्रीको छ ।
तलमाथिको छेउको रातो भागको चोसो बराबर रेखामा हुन्छ भने माथिको नीलो चोसो अलिकति बाहिर जान्छ ।
उनी भन्छन्–‘हाम्रो पहाडहरु सबै त्रिकोण नै त्रिकोण छ । हामीलाई त्रिकोण फेर्नुपर्ने के दरकार ? हेर्नेबित्तिकै यो नेपालको झन्डा हो भन्ने सीधै पत्ता लाग्छ । अरुको झन्डा एउटै रङको छ । कसैको माथि फर्केको छ, कसैको तल फर्केको छ । कसैको अगाडि त कसैको पछाडि छ । सबै झन्डामा ५/६ ओटा रङमा त छ नि, अलिकति फरक भनेको अफ्रिकनको हो ।’
अरु देशको झन्डा चिन्न त सोध्न जानुपर्छ या इन्साइक्लोपिडिया पल्टाउनुपर्छ । तर, नेपालको झन्डा खोजिरहनु पर्दैन । यसले परम्परादेखि नै हाम्रो पहिचान राखेर छाडेको उनी बताउँछन् ।
‘यस्तो यूनिक देश छ नि हाम्रो । त्यसैले झन्डा पनि यूनिक छ । सानो देश जहिले पनि संसारमा हेर्नेपर्ने मुलक भनेर किन हाम्रो मुलुकमाथि आउँछ त ? फरक छ नि त हाम्रो मुलुक, भलै आर्थिकमा पछि परेको होला’–उनले भने ।
घरघरमा झन्डा
अमेरिकामा हरेक व्यक्तिले घरमा र मोटरमासमेत झन्डा राख्न पाउँछन् । अहिले सरकारले नागरिकलेसमेत झन्डा राख्न पाउने व्यवस्था गरेकामा रिमाल खुसी छन् ।
‘ढिलै भएपनि सरकारले बुद्धिमतापूर्वक काम गरेको छ । आफ्नो गौरव हो, हरेकको घरमा राख्न किन नदिने ?’ उनले खुसी हुँदै भने ।
अमेरिकामा झन्डा फ्याँक्न पाइँदैन । लडाउन र रङ पोत्न पनि पाइँदैन । सबैले पालना गरेका छन् । नेपालमा भने सरकाले जनतालाई झन्डा प्रयोग गर्न सिकाउनुपर्ने उनको सुझाव छ ।
सरकारले यही असोज ३ गते संविधान दिवस नै झन्डामय बनाएर मनाउन लागेको सुन्दा रिमाल औधि खुसी छन् ।
‘पहिले नै गर्नुपर्ने काम ढिलै भएपनि गरेकामा सरकारलाई धेरै–धेरै धन्यवाद दिन चाहन्छु’–खुसी हुँदै रिमालले भने ।
यस वर्षको संविधान दिवसको नारा नै ‘संविधान दिवस तथा राष्ट्रिय दिवस हर्षाेल्लासका साथ मनाऔं, घरघरमा राष्ट्रिय झन्डा फहराऔं’ भन्ने छ ।
